Wykorzystanie klauzul opcyjnych w obrocie, w tym w stosunkach pomiędzy wspólnikami spółek handlowych, zyskuje w ostatnim czasie coraz większą popularność. Czym są klauzule opcyjne? Kiedy i dlaczego warto je zastosować? Jak ich użyć, żeby zabezpieczyć swoje interesy?

Czym są klauzule opcyjne

Klauzule opcyjne, czy też w ogólności prawo opcji, to szereg rodzajów postanowień umownych, których istotą jest przyznanie jednej lub obu stronom umowy w przyszłości określonych uprawnień. Uprawnieniami tymi w zakresie spółek handlowych są prawo nabycia udziałów (akcji) czy ogółu praw i obowiązków wspólnika w spółce lub prawo ich zbycia.

Rodzaje opcji

W zależności od tego jaki interes ma zabezpieczać klauzula, wyodrębniamy różne jej rodzaje. Aktualnie w praktyce dotyczącej spółek handlowych wyróżnić możemy następujące rodzaje klauzul opcyjnych:

• call option (opcja kupna) – klauzula dająca uprawnionemu możliwość nabycia w przyszłości od zobowiązanego określonej liczby udziałów czy ogółu praw i obowiązków w spółce,
• put option (opcja sprzedaży) – klauzula dająca uprawnionemu możliwość zbycia w przyszłości zobowiązanemu określonej liczby udziałów czy ogółu praw i obowiązków w spółce,
• buy-sell option – klauzula łącząca call option i put option, dająca uprawnionemu, wedle jego wyboru, zarówno możliwość nabycia w przyszłości od zobowiązanego określonej liczby udziałów czy ogółu praw i obowiązków w spółce, jak i możliwość zbycia w przyszłości zobowiązanemu określonej liczby udziałów czy ogółu praw i obowiązków w spółce,
• drag along (tzw. prawo pociągnięcia) – klauzula umożliwiająca wspólnikowi zbywającemu udziały lub ogół praw i obowiązków w spółce wymuszenie na pozostałych wspólnikach (wszystkich lub niektórych) zbycia praw przysługujących im w spółce,
• tag along (tzw. prawo przyłączenia) – klauzula na mocy której w sytuacji, gdy udziały, akcje lub ogół praw i obowiązków w spółce są zbywane przez wspólnika, pozostali wspólnicy (wszyscy lub niektórzy) mogą niejako przyłączyć się do transakcji zbycia, wymuszając na nabywcy zakup ich udziału lub ogółu praw i obowiązków w spółce.

Korzyści klauzul opcyjnych

Wprowadzenie do umowy klauzul opcyjnych wymaga dogłębnej analizy potrzeb wspólników i celu dla jakiego mają się one znaleźć w umowie. Stąd też trudno wskazać zamknięty katalog sytuacji, w których warto je zastosować.

Istotą opcji jest prawo, ale brak obowiązku jej wykonania przez podmiot uprawniony. Między innymi ta korzyść z perspektywy osoby uprawnionej odróżnia klauzulę opcyjną od „standardowej” umowy przedwstępnej sprzedaży lub umowy warunkowej sprzedaży, w której najczęściej obie strony są zarówno uprawnione, jak i zobowiązane do jej wykonania.

Opcja daje możliwości ustalenia warunków przyszłej transakcji sprzedaży udziałów lub akcji, nawet na długi okres czasu, bez konieczności angażowania środków finansowych w momencie podpisywania umowy. Strona uprawniona ma w tym względzie swobodę i może wykonać opcję w momencie spełnienia się określonego warunku lub upłynięcia terminu. 

W praktyce można zaobserwować, że opcje są sposobem na utrwalenie długoterminowej relacji, łączącej partnerów biznesowych lub wspólników. Objawia się to tym, że opcja pozwala na uniknięcie sporów wspólników w procesie negocjowania warunków transakcji (które zostały już z góry w opcji ustalone), w tym np. ceny sprzedaży. Pozwala także na związanie pracowników i kadry menadżerskiej z podmiotem, z którym wiąże ich stosunek podstawowy, w drodze tzw. pracowniczych programów opcyjnych lub opcji menadżerskich.

Również w przypadku konfliktu wspólników, jak również planowanego lub nieplanowanego rozstania wspólników, w praktyce zaobserwować można, że klauzule opcyjnie mogą być sposobem m.in. na:

• rozwiązanie sporów pomiędzy wspólnikami w sposób jak najmniej dotkliwy dla spółki i wspólników, w sytuacji, gdy wspólnicy nie widzą już możliwości wspólnego pozostawania w spółce,
• zabezpieczenie wspólników pozostających w spółce, na wypadek gdyby jeden lub kilku wspólników postanowiło wycofać się ze wspólnego przedsięwzięcia,
• uregulowanie wzajemnych stosunków pomiędzy wspólnikami w sytuacji, gdy w spółce występuje wspólnik pasywny, którego udział w przedsięwzięciu ma być ograniczony.

W końcu należy wspomnieć o opcji typu prawo pociągnięcia i prawo przyłączenia, które traktować można jako mechanizm mający na celu zwiększenie potencjału inwestycyjnego spółki wobec inwestorów zewnętrznych, zainteresowanych nabyciem przedsięwzięcia w całości, a nie jedynie udziałów w nim, a także zabezpieczenie wspólników mniejszościowych, poprzez pozwolenie im na przyłączenie się do transakcji na takich samych warunkach jak wspólnik większościowy. W tym ostatnim aspekcie, wspólnik mniejszościowy może skorzystać z okazji, aby wystąpić ze spółki na korzystnych warunkach finansowych, zamiast podejmować ryzyko związane z ewentualną zmianą sposobu prowadzenia spraw spółki przez nowego inwestora, a w skrajnym przypadku nawet wyciśnięciem akcjonariusza mniejszościowego (squeze-out).

Mechanizmy wykorzystywane w klauzulach opcyjnych

Prawo opcji czy też klauzule opcyjne nie stanowią mechanizmów przewidzianych wprost w polskim prawie. Obowiązujące przepisy nie przewidują także skutków zastrzeżenia takich praw. Samo wprowadzenie do umowy klauzuli opcyjnej nie chroni więc w sposób dostateczny uprawnionego w przypadku uchylania się przez zobowiązanego od jej wykonania, poza powstaniem ewentualnych roszczeń odszkodowawczych na zasadach ogólnych. Wprowadzenie klauzuli opcyjnej do umowy powinno natomiast gwarantować uprawnionemu skuteczne wykonanie zastrzeżonego na jego rzecz prawa opcji. Aby tak się stało, konieczne jest zastosowanie do klauzul opcyjnych rozwiązań przewidzianych przez obowiązujące przepisy. W praktyce obrotu najczęściej klauzule opcyjne opiera się na umowie przedwstępnej, ofercie czy udzielonym nieodwołalnym pełnomocnictwie.

Autor:

Karolina Durbacz

Przemysław Musioł