Prowadzenie działalności gospodarczej, w tym działalności w ramach spółki prawa handlowego, wiąże się z koniecznością podejmowania często ryzykownych decyzji, które w ostateczności mogą wyrządzić szkodę majątkową podmiotowi w którego imieniu lub na którego rzecz działania były podejmowane.  Za szkodę uznaje się każde uszczuplenie stanu majątkowego danego podmiotu, które nie jest uzasadnione. Co więcej, szkoda występuje bez względu na to, czy w konsekwencji konkretnego działania podmiot uzyskał realne korzyści. Szkoda może polegać na rzeczywistej stracie lub utracie spodziewanych korzyści, zysku.

Odpowiedzialność prawnokarna

Prawnokarna odpowiedzialność za wyrządzenie szkody spółce przewidziana jest w art. 296 Kodeksu karnego, zgodnie z którym:

§1. Kto, będąc obowiązany na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, wyrządza jej znaczną szkodę majątkową, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

§1a. Jeżeli sprawca, o którym mowa w § 1, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, sprowadza bezpośrednie niebezpieczeństwo wyrządzenia znacznej szkody majątkowej, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

§2. Jeżeli sprawca przestępstwa określonego w § 1 lub 1a działa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

§3. Jeżeli sprawca przestępstwa określonego w § 1 lub 2 wyrządza szkodę majątkową w wielkich rozmiarach, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

§4. Jeżeli sprawca przestępstwa określonego w § 1 lub 3 działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

§4a. Jeżeli pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa, ściganie przestępstwa określonego w § 1a następuje na wniosek pokrzywdzonego, wspólnika, akcjonariusza lub udziałowca pokrzywdzonej spółki lub członka pokrzywdzonej spółdzielni.

§5. Nie podlega karze, kto przed wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie naprawił w całości wyrządzoną szkodę.

Przez działanie na szkodę spółki, w oparciu o art. 296 Kodeksu karnego, należy rozumieć zachowanie (działanie lub zaniechanie) polegające na nadużyciu uprawnień lub niedopełnieniu obowiązków przez osobę, na której ciążył obowiązek zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą przedsiębiorcy. Konsekwencją zachowania jest powstanie szkody majątkowej lub sprowadzenie bezpośredniego niebezpieczeństwa wyrządzenia szkody majątkowej; wystąpienie szkody lub sprowadzenie bezpośredniego niebezpieczeństwa jej wystąpienia jest niezbędne do pociągnięcia kogoś do odpowiedzialności karnej.

Bezpośrednie narażenie na niebezpieczeństwo wyrządzenia znacznej szkody majątkowej dotyczy również działania sprawcy polegającego na nadużyciu uprawnień lub niedopełnieniu ciążącego na sprawcy obowiązku, tyle, że skutek w postaci szkody majątkowej nie następuje – istniało tylko zagrożenie, że wystąpi. W tym przypadku konieczne będzie wykazanie, nie rzadko z pomocą opinii biegłego, że rzeczywiście taka sytuacja miała miejsce – było zagrożenie, ale z powodu jakichś okoliczności skutek nie nastąpił. Działanie na szkodę spółki jest czynem zabronionym karalnym, zagrożonym karą pozbawienia wolności.

Zajmowanie się sprawami majątkowymi spółki lub działalnością gospodarczą

Co mieści się pod pojęciem zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą? Są to wszystkie zachowania polegające na rozstrzyganiu w tych sprawach (związanych z majątkiem lub działalnością), współdziałaniu w nich lub wpływaniu na rozstrzygnięcia polegające na rozporządzaniu mieniem, dokonywaniu czynności prawnych dotyczących mienia lub spraw majątkowych, lub nawet udzielanie rady, jeśli jest się do tego zobowiązanym.

Nadużycie uprawnień

Osoba, która działała na szkodę spółki musiała nadużyć swoich uprawnień lub nie dopełnić swoich obowiązków. O nadużyciu uprawnień mówimy zarówno wtedy, gdy zachowanie mieściło się formalnie w ramach posiadanych przez sprawcę uprawnień, ale było niezgodne z ich celem, jak i wtedy, gdy zachowanie przekraczało przyznane sprawcy formalne kompetencje lub w danym przypadku to zachowanie nie miało dostatecznego uzasadnienia. Wśród czynności zaliczanych do grupy z zakresu nadużycia uprawnień można wyróżnić np.:

• przekazanie środków pieniężnych spółki na poczet fikcyjnej transakcji, np. zakup nieistniejącego towaru,
• wystawianie tzw. „pustych” faktur z tytułu transakcji handlowej, usługi lub dostawy towarów, które w rzeczywistości nie miały miejsca,
• zawieranie niekorzystnych dla spółki umów z podmiotem, z którym działający na szkodę jest powiązany lub zawieranie pozornych umów, wiedząc o tym, że umowa nie będzie wykonywana,
• bezpodstawne dokonanie (bez tytułu prawnego) przelewów środków pieniężnych z rachunku bankowego spółki na rachunek prywatny,
• przywłaszczenie powierzonego mienia spółki i ukrycie jego braku, np. poprzez zawyżanie ilości wydawanego towaru i przywłaszczenie jego części,
• zaniżenie wartości aportu wnoszonego do utworzonej spółki zależnej,
• zaciągnięcie zobowiązania bez uprzedniego przeprowadzenia badań i analiz przedinwestycyjnych, które to działania nie gwarantowały spółce uzyskania korzyści z zaangażowania środków finansowych spółki.

Niedopełnienie obowiązków

Z kolei niedopełnienie obowiązków to w istocie niewypełnienie czynności, do których dokonania sprawca był zobowiązany – całkowite lub częściowe, w tym wypełnienie obowiązków w sposób nienależyty, niestaranny. Do przykładowych sytuacji, które można zaliczyć do tej grupy czynności zalicza się:

• niewykonanie zadania, np. niezgłoszenie podwyższenia kapitału zakładowego (art. 262 k.s.h., art. 444 k.s.h.), do rejestru,
• częściowe wykonanie zadania, np. brak wniesienia wszystkich wkładów na kapitał zakładowy spółki z o.o.,
• nienależyte (wadliwe) wykonanie zadania, np. nienależyte prowadzenie księgowości spółki, podpisanie umowy z niewłaściwym podmiotem, nabycie na rzecz spółki nieruchomości, która ma wpisaną hipotekę do księgi wieczystej, bez jej wcześniejszej weryfikacji,
• wykonanie zadania niezgodnie z jego treścią, np. nabycie dla spółki nieruchomości, która nie spełnia celów, dla których spółka miała nieruchomość nabyć.

Podmioty odpowiedzialne

Do osób, których obowiązkiem jest zajmowanie się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą, zalicza się m. in.:

• wspólnika w spółce jawnej, chyba, że na mocy umowy spółki został wyłączony od prowadzenia spraw spółki,
• likwidatora spółki jawnej,
• komplementariusza w spółce komandytowej,
• członka zarządu w spółce z o.o. oraz w spółce akcyjnej,
• członka rady nadzorczej w spółce z o.o. oraz spółce akcyjnej w odniesieniu do spraw, które w kodeksie spółek handlowych lub w umowie spółki określone zostały jako czynności wymagające uzyskania zezwolenia rady nadzorczej,
• likwidatora w spółce z o.o. oraz w spółce akcyjnej,
• wspólnika w spółce cywilnej.

Akcjonariusz spółki akcyjnej oraz wspólnik spółki z o.o., który przez wykonanie prawa głosu ze swoich akcji (udziałów) działałby na szkodę spółki nie poniesie odpowiedzialności karnej, albowiem nie zajmuje się w spółce sprawami majątkowymi lub jej działalnością gospodarczą. Warto także wskazać, że takiej odpowiedzialności nie poniesie również księgowa, która zajmuje się tylko obiegiem dokumentów – gromadzi faktury, kompletuje dokumenty, które następnie przekazuje do biura prowadzącego księgowość.

Źródłem zobowiązania ww. podmiotów do zajmowania się sprawami spółki może być ustawa(np. kodeks spółek handlowych), umowa (np. umowa menadżerska, umowa o sprawowanie zarządu) lub decyzja właściwego organu (np. sądu, organu administracyjnego, zgromadzenia wspólników, rady nadzorczej, ale także wewnętrzna regulacja obowiązująca w spółce taka jak regulamin zarządu), jak również inne akty prawne, decyzje organów lub jednostronne oświadczenia woli.

Podsumowując, osoby wskazane powyżej mogą być pociągnięte do odpowiedzialności za działanie na szkodę spółki, jeżeli:

• sprawca miał formalną powinność określonego zachowania się na rzecz pokrzywdzonego,
• sprawca nadużył swoich uprawnień lub niedopełnił swoich obowiązków,
• wskutek jego działań powstała u pokrzywdzonego szkoda jako wynik realizacji przez sprawcę znamion czynnościowych.

Czynny żal

W art. 296 § 5 k.k. została przewidziana instytucja czynnego żalu. Jeżeli sprawca przed wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie naprawił całą szkodę wywołaną przestępstwem, nastąpi jego depenalizacja – sprawca nie poniesie odpowiedzialności karnej.

Kto może złożyć wniosek o ściganie przestępstwa?

Co do zasady przestępstwo to przez organy wymiaru sprawiedliwości ścigane jest z urzędu (co nie wyklucza złożenia wniosku w tej sprawie) W przypadku przestępstwa narażenia na bezpośrednie niebezpieczeństwo wyrządzenia znacznej szkody majątkowej(§1a), przestępstwo to ścigane jest z urzędu jeżeli pokrzywdzonym jest Skarb Państwa. W przypadku pozostałych podmiotów, przestępstwo narażenia na bezpośrednie niebezpieczeństwo wyrządzenia znacznej szkody majątkowej jest ścigane na wniosek.

Wniosek o ściganie sprawcy przestępstwa (zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa) może zostać złożony przez pokrzywdzonego, wspólnika, akcjonariusza lub udziałowca pokrzywdzonej spółki lub członka pokrzywdzonej spółdzielni.

Odpowiedzialność karna

Odpowiedzialność karna sprawcy przestępstwa będzie się różniła w zależności od typu popełnionego przestępstwa. Jeżeli sprawca popełni przestępstwo w typie podstawowym (§1), to może zostać skazany na karę pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat, natomiast jeżeli naraził na bezpośrednie niebezpieczeństwo kara ta może wynosić od 1 jednego miesiąca do 3 lat pozbawienia wolności. Zaostrzenie kary występuje wtedy, gdy sprawca działa z zamiarem osiągnięcia korzyści majątkowej. Wówczas kara pozbawienia wolności oscyluje w granicach od 6 miesięcy do 8 lat pozbawienia wolności. Również w przypadku wyrządzenia szkody majątkowej w wielkich rozmiarach (co najmniej 1 000 000,00 złotych) przewidziana kara pozbawienia wolności jest wyższa – od jednego roku do 10 lat. Ostatecznie, jeżeli sprawca działał nieumyślnie, to znaczy, że sprawca nie miał zamiaru popełnienia tego przestępstwa, a jednak je popełnił, ponieważ nie zachował ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, co przewidywał lub mógł przewidzieć, kara pozbawienia wolności wynosi do 3 lat.

Przedawnienie karalności

Kodeks karny przewiduje okresy, po upływie których nie można sprawcy przestępstwa pociągnąć do odpowiedzialności karnej, tzw. przedawnienie karalności. I tak, w przypadkach opisanych powyżej, w których zagrożenie karą pozbawienia wolności przekracza 3 lata (ale nie przekracza 5 lat) przedawnienie karalności następuje w terminie 10 lat od jego popełnienia.  W przypadkach, w których wysokość grożącej kary przekracza 5 lat – przedawnienie karalności następuje w terminie 15 lat od jego popełnienia. Warto pamiętać, że jeżeli postępowanie karne zostanie wszczęte zanim upłyną ww. terminy, karalność przestępstwa przedawni się dopiero po upływie 5 lat od zakończenia tych podstawowych okresów (np. 10 lat + 5 lat od popełnienia czynu).

Jak działanie na szkodę spółki zostało opisane w kodeksie spółek handlowych?

Kodeks spółek handlowych przewiduje odpowiedzialność karną m. in. za niezgłoszenie upadłości (odpowiedzialność członka zarządu lub likwidatora), ogłaszanie lub przedstawianie danych nieprawdziwych, np. w dokumentach finansowych (odpowiedzialności członka zarządu, pracowników, likwidatorów, syndyka) czy nieprzekazanie lub niezgodnie ze stanem faktycznym informacji, dokumentów, sprawozdań lub wyjaśnień w terminie (odpowiedzialność osób, na których taki obowiązek spoczywa, np. na podstawie k.s.h.).

Czy spółka może się zabezpieczyć na wypadek działań podjętych na jej szkodę?

Nie istnieje „złoty środek”, który pozwoliłby na ochronę spółki przed niekorzystnymi dla niej działaniami wspólników, członków zarządu czy członków rady nadzorczej. Ważne jest, aby mieć kontrolę nad dokumentacją spółki i ją regularnie analizować, wykorzystując prawa do takiego nadzoru.

Wspólnik spółki z o.o. może w każdym czasie przeglądać księgi i dokumenty spółki, którymi dysponuje zarząd, przy czym zarząd może odmówić wspólnikowi dostępu do dokumentów, jeżeli uzna, że wspólnik może wykorzystać te informacje do celów sprzecznych z interesem spółki. W spółkach osobowych – jawnej i partnerskiej, każdy wspólnik ma prawo osobistego zasięgania informacji o stanie majątku i interesów spółki, a także posiada prawo do osobistego przeglądania ksiąg i dokumentów spółki, które to prawo nie może być ograniczone w umowie spółki. Komplementariusz w spółce komandytowej i komandytowo-akcyjnej również może w każdym czasie zapoznawać się z księgami i dokumentami spółki. Z kolei komandytariusz może co najwyżej żądać odpisu rocznego sprawozdania finansowego oraz przeglądać księgi i dokumenty w celu weryfikacji sprawozdania pod kątem jego rzetelności, chyba, że umowa spółki rozszerza jego uprawnienie. Rada nadzorcza w sp. z o.o. i w spółce akcyjnej, jeżeli została powołana, ma nadzór nad wszelką działalnością spółki, w tym może dokonywać rewizji majątku spółki.

Wspólnik mniejszościowy powinien również zabezpieczyć swoją pozycję w spółce, w ten sposób, że umowa spółki przewidywałaby jego szczególne uprawnienia osobiste (art. 159 k.s.h.) lub kontrolne; takim uprawnieniem może być np. możliwość wskazania własnego członka zarządu bez procedowania zgromadzenia wspólników.

Jeżeli jednak to inny wspólnik spółki osobowej albo członek zarządu spółki z o.o. lub spółki akcyjnej powezmą uzasadnioną wątpliwości co do działalności wspólnika (lub akcjonariusza w przypadku spółki akcyjnej), takiego wspólnika (akcjonariusza) można wyłączyć od prowadzenia spraw spółki lub działań wpływających na ich prowadzenie w drodze powództwa o wyłączenie wspólnika (akcjonariusza) od prowadzenia spraw spółki, jeżeli zachodzi ważny powód, np. prowadzenie działalności konkurencyjnej względem spółki (Sąd może również udzielić zabezpieczenia i odsunąć wspólnika od prowadzenia spraw spółki na czas trwania postępowania aż do wydania wyroku).

Jeżeli w spółce kapitałowej wspólnik (akcjonariusz) pełni również funkcję w zarządzie, warto podjąć uchwałę o jego odwołaniu ze sprawowanej funkcji – w sp. z o.o. jest to uchwała zgromadzenia wspólników, w spółce akcyjnej jest to natomiast uchwała rady nadzorczej.

Warto również pamiętać, że umowa spółki nie musi zawierać podstawowych zapisów, które znajdziemy we większości wzorów. Przed podpisaniem umowy warto się zastanowić jak chcemy uregulować niektóre kwestie, niestety również na wypadek potencjalnych konfliktów, przykładowo kwestię wyjścia ze spółki, zakresu obowiązków czy udziału w zysku.

Autor: Katarzyna Bakalarz