Wspólnicy decydujący się na prowadzenie przedsięwzięcia w formie spółki osobowej na początku określają zazwyczaj cel jaki chcą zrealizować, środki jakie przeznaczają na jego realizację, jak i zasady współpracy. Wszystko to znajduje wyraz w zawartej przez wspólników umowie spółki. Z biegiem czasu często okazuje się, że wspólnicy mają różne wizje funkcjonowania spółki, inaczej rozumieją wzajemne ustalenia lub też pojawiają się inne okoliczności pozabiznesowe, które powodują, że zaangażowanie niektórych wspólników jest inne niż pierwotnie to zakładano. Taka sytuacja powoduje napięcia pomiędzy wspólnikami, prowadząc często do trwałego konfliktu wspólników.

Porozumienie lub rozstanie

Sposobów na rozwiązanie takiego konfliktu jest kilka. Wspólnicy mogą spróbować rozwiązać go w drodze wzajemnego porozumienia. Na drodze negocjacji wspólnicy mogą, w zależności od potrzeby, dokonać różnych zmian w umowie spółki, które będą miały charakter czasowy bądź trwały. W drodze porozumienia jeden ze wspólników może nawet wystąpić ze spółki. Wprowadzone mogą również zostać postanowienia zmieniające udział danego wspólnika w zysku i jego wpływ na funkcjonowanie spółki. Wszystkie te zmiany będą miały na celu uniknięcie dłuższego trwania konfliktu. Dobrym rozwiązaniem w takim przypadku jest skorzystanie z pomocy profesjonalnego mediatora, który często trochę w oderwaniu od uwarunkowań prawnych może pomóc zakończyć spór w spółce.

Jeśli jednak pomimo podejmowanych prób wspólnicy nie są w stanie dojść do porozumienia, każdy z nich ma możliwość podjęcia działań, które w ostateczności prowadzić będą do rozstania wspólników, a co za tym idzie, do zakończenia konfliktu wyniszczającego zarówno spółkę, jak i wspólników. Wśród nich wyróżnić możemy:

• żądanie rozwiązania spółki przez sąd,
• wyłączenia wspólnika ze spółki
• złożenie przez jednego ze wspólników wypowiedzenia umowy spółki.

O ile pierwsze dwa warianty, a więc żądanie rozwiązania spółki przez sąd lub wyłączenia wspólnika ze spółki, wymagają przeprowadzenia postępowania przed sądem, co zwykle jest czasochłonne i kosztowne, o tyle ostatnie rozwiązanie – złożenie wypowiedzenia umowy spółki – nie wymaga podejmowania takich działań. Jak wygląda wystąpienie wspólnika ze spółki osobowej – jawnej lub komandytowej i według jakich zasad następuje rozliczenie z występującym wspólnikiem?  Na tych pytaniach skupimy uwagę w dalszej części tekstu.

Wypowiedzenie i co dalej?

Zgodnie z obowiązującymi przepisami, jeżeli spółkę osobową zawarto na czas nieoznaczony, wspólnik może wypowiedzieć umowę spółki na sześć miesięcy przed końcem roku obrotowego. W zależności od tego ilu wspólników liczy spółka oraz czy pozostali wspólnicy zainteresowani będą kontynuowaniem spółki, różne będą skutki złożenia wypowiedzenia.

W tym artykule rozpatrywać będziemy wyłącznie sytuację, w której spółka składa się z więcej niż dwóch wspólników i w takim przypadku, w wyniku złożenia przez jednego ze wspólników wypowiedzenia umowy spółki możliwe są dwa rozwiązania:

• spółka może trwać nadal pomiędzy pozostałymi wspólnikami, jeżeli umowa spółki tak stanowi lub pozostali wspólnicy tak postanowią, z obowiązkiem rozliczenia się z występującym wspólnikiem,
• spółka może ulec rozwiązaniu, a dalej potencjalnie likwidacji.

Rozliczenie z występującym wspólnikiem – zasady ogólne

W sytuacji, w której złożenie wypowiedzenia powodować będzie konieczność rozliczenia z występującym wspólnikiem, praktyczne problemy może sprawiać stronom ustalenie na jakich zasadach i według jakiej wartości należy takiego rozliczenia dokonać.

Zgodnie z obowiązującymi przepisami, w przypadku wystąpienia wspólnika ze spółki wartość udziału kapitałowego wspólnika oznacza się na podstawie osobnego bilansu, uwzględniającego wartość zbywczą majątku spółki. Bilans ten jest sporządzany na ostatni dzień roku obrotowego. Jeżeli udział kapitałowy wspólnika występującego przy rozliczeniu wykazuje wartość ujemną, jest on obowiązany wyrównać spółce przypadającą na niego brakującą wartość. Ponadto, wspólnik występujący uczestniczy w zysku i stracie ze spraw jeszcze niezakończonych, chociaż nie ma już wpływu na ich prowadzenie.

Na gruncie wskazanych zasad powstają dwa praktyczne problemy. Pierwszy z nich dotyczy tego, czy wspólnicy w umowie spółki lub odrębnym porozumieniu w jakikolwiek sposób mogą zmienić ustawowe zasady rozliczenia z występującym wspólnikiem. Drugi natomiast sprowadza się do ustalenia co dokładnie kryje się  pod pojęciem „wartość zbywcza” majątku spółki, szczególnie w kontekście metod wyceny jakie powinny znaleźć zastosowanie przy jej określaniu. Niestety, żaden z powyższych problemów nie doczekał się dotychczas jednoznacznego rozwiązania. Niejasność przepisów w tym zakresie nie pomaga z pewnością rozstającym się wspólnikom.

Kodeksowe zasady rozliczenia – wiążące czy nie?

Odnośnie charakteru kodeksowych regulacji dotyczących zasad rozliczeń pomiędzy wspólnikami nie ma w doktrynie i orzecznictwie zgody. Niektórzy komentatorzy wskazują, że zasady te obowiązują wspólników bezwzględnie, inni, że wspólnicy mogą je dowolnie zmieniać. Także stanowiska sądów nie są w tej kwestii jednolite. To natomiast powoduje, że wspólnicy chcąc ustalić inne niż kodeksowe zasady rozliczeń na wypadek wystąpienia jednego z nich ze spółki (np. ustalenie stałej ryczałtowej kwoty jako ekwiwalent „wartości zbywczej” dla występującego wspólnika lub wprowadzenie jakiegoś specjalnego wzoru obliczania tej wartości) muszą liczyć się z tym, że w przypadku sporu w tej kwestii ich ustalenia mogą zostać uznane za nieważne w całości bądź części. W takiej sytuacji, rozliczenie z występującym wspólnikiem będzie musiało się odbyć na zasadach kodeksowych. Pomimo tego, iż naszym zdaniem możliwa jest, nawet dość daleko idąca, modyfikacja kodeksowych zasad rozliczenia pomiędzy wspólnikami w każdym przypadku, gdy wspólnicy chcieliby odstąpić od tych zasad powinno być to poprzedzone dogłębną analizą takiego rozwiązania i jego odpowiednim zabezpieczeniem w relacjach pomiędzy wspólnikami.

Metody wyceny używane do ustalenia wartości zbywczej majątku

Obowiązujące przepisy nie definiują pojęcia wartości zbywczej majątku spółki, a także nie wskazują wprost jaką metodę wyceny należy przyjąć, aby tą wartość ustalić. Doktryna i orzecznictwo dają natomiast pewne wskazówki co do tego jakie składniki należy brać pod uwagę dokonując wyceny oraz które metody wyceny są niedopuszczalne, a które preferowane. Wskazuje się więc, że ustalając wartość zbywczą majątku spółki należy uwzględnić zarówno składniki materialne jak i niematerialne spółki.  Ponadto, w niektórych orzeczeniach i komentarzach wskazuje się także, że ustalając wartość zbywczą majątku spółki powinno się uwzględniać także składniki majątku, które nie są ujęte w standardowym bilansie spółki takie jak: znak towarowy, renomę firmy, klientelę, know-how, ustalone procesy biznesowe i inne podobne.

W zakresie natomiast metody, którą należałoby zastosować do wyceny wśród komentatorów i w orzeczeniach sądów zauważyć można następujące wskazania:

• użycie dla potrzeb ustalenia wartości zbywczej majątku spółki metody dochodowej wyceny, która abstrahuje od substancji majątkowej przedsiębiorstwa spółki, a opiera się na zdyskontowanych przepływach pieniężnych lub zysku generowanym przez dany podmiot, jest ze swojej istoty sprzeczne z kodeksowymi zasadami rozliczenia z występującym wspólnikiem (osobny bilans),
• z wymogu sporządzenia osobnego bilansu uwzględniającego wartość zbywczą majątku jako podstawy wyceny wynika wskazanie ustawodawcy na metody majątkowe wyceny, ze szczególnym uwzględnieniem metody skorygowanych aktywów netto.

Metoda skorygowanych aktywów netto, nazywana także metodą skorygowanej wartości księgowej jest majątkową metodą wyceny opartą na bilansie przedsiębiorstwa. Przy jej użyciu pod uwagę brane są skorygowane, a nie bilansowe, wartości aktywów i pasywów spółki. Stosowane korekty mają za zadanie zbliżyć wartość majątku ujawnioną w bilansie do wartości rynkowej (zbywczej). Dodatkowo w bilansie będącym podstawą wyceny umieszcza się składniki, które nie są ujęte w standardowym bilansie spółki.

Na tym gruncie wątpliwości może rodzić sposób uwzględniania w wycenie wartości zbywczej majątku wartości niematerialnych, wytworzonych przez spółkę takich jak znaki towarowe, renoma firmy, klientela, know-how etc. Składniki niematerialne majątku spółki, pomimo iż często stanowią znaczną wartość, zwykle nie są ujmowane przez spółki w ich księgach rachunkowych. Przyczyny tego są różne ale najczęściej spowodowane jest to brakiem możliwości dokonywania podatkowej amortyzacji wytworzonych przez siebie wartości niematerialnych i prawnych. Abstrahując od przyczyn powyższego, ze względu na znaczną wartość jaką składniki te mogą przedstawiać w majątku spółki,  przy sporządzaniu wyceny należy wszystkie te prawa dodatkowo umieścić w bilansie, który ma być podstawą ustalenia wartości majątku spółki.

Wycena składników niematerialnych

W tym momencie przechodzimy do drugiego problematycznego zagadnienia, a mianowicie do sposobu ustalenia wartości tych praw, po których zostaną one umieszczone w bilansie. Metodologia stosowana przy wycenie np. znaku towarowego czy też know-how jest oparta o zdyskontowane przepływy pieniężne i/lub o zysk jaki może zostać przy pomocy tego prawa uzyskany. Powoduje to, że przy określaniu wartości zbywczej część majątku spółki będzie de facto wyceniona metodą dochodową. Z jednej więc strony wskazuje się, że nieujawnione składniki niematerialne majątku spółki powinny być uwzględniane przy określaniu wartości zbywczej jej majątku, z drugiej natomiast metodologia używana przy ich wycenie może spowodować, że część majątku spółki zostanie wyceniona przy użyciu metody dochodowej, która jak już wcześniej wskazywaliśmy, co do zasady, nie powinna znaleźć zastosowania przy jej określaniu.

Sprawa ta staje się bardziej skomplikowana w przypadku podmiotów, których specyfika  prowadzonej działalności powoduje, że trudno będzie uniknąć stosowania metod dochodowych przy wycenie chociażby części ich majątku. Ma to miejsce  zwłaszcza w przypadku spółek z branży IT, które uzyskują przychody głównie z wytworzonych w ramach swojej działalności praw autorskich (licencje).

Jakie jest zatem rozwiązanie?

Bez wątpienia zarówno ustalenie jakie składniki majątku spółki powinny zostać uwzględnione w bilansie jak i to w jaki sposób należy dokonać ich wyceny może powodować znaczne rozbieżności przy określaniu wartości zbywczej całości majątku spółki. Potencjalne różnice w wycenach, wynikające z przyjętych metod wyceny mogą natomiast być przyczyną napięć pomiędzy wspólnikami i utrudniać bezkonfliktowe wyjście wspólnika ze spółki.

Sposobem na rozwiązanie tego problemu może być ustalenie już na etapie umowy wspólników czy umowy spółki zasad rozliczenia z występującym wspólnikiem. W takim przypadku należałoby określić zarówno jakie składniki majątku mają być uwzględniane w bilansie jak i w jaki sposób należy dokonać ich wyceny. Żeby uniknąć konfliktów na etapie sporządzania bilansu, gdzie zasadniczo każdy ze wspólników i spółka zlecić mogą sporządzenie takiego bilansu wybranemu przez siebie podmiotowi, zasadne może być także wskazanie procedury postępowania w przypadku, gdy wyceny te nie są zbieżne (np. poprzez wskazanie, że w takiej sytuacji powołany zostanie do sporządzenia bilansu podmiot, którego wycena będzie dla stron wiążąca). Przy konstruowaniu takich rozwiązań warto również przewidzieć z góry jaki wpływ wystąpienie wspólnika może mieć na płynność finansową spółki i zastanowić się nad wprowadzeniem postanowień umożliwiających zapłatę należności w stosunku do występującego wspólnika np. w ratach.

Jednak przy obecnej redakcji przepisów oraz wątpliwościach jakie budzą one w doktrynie i orzecznictwie radzilibyśmy unikać  przeniesienia sporu w sprawie ustalenia wartości zbywczej majątku spółki na salę sądową i dołożyć wszelkich starań aby znaleźć polubowne rozwiązanie. Szczególnie w przypadkach, gdy nie mamy żadnych dodatkowych postanowień regulujących tą kwestię w samej umowie spółki czy też w porozumieniu wspólników.

A jeśli jednak rozwiązanie spółki?

Jeżeli pomimo wypowiedzenia umowy spółki pozostali wspólnicy nie postanowią o jej kontynuowaniu, spółka ulegnie rozwiązaniu. W takiej sytuacji należało będzie przeprowadzić likwidację spółki, chyba że wspólnicy uzgodnili lub uzgodnią inny sposób zakończenia działalności spółki. Wspólnik wypowiadający umowę spółki musi się zatem liczyć z tym, że złożenie wypowiedzenia może doprowadzić do zakończenia bytu tej spółki, a on zamiast rozliczenia według wartości zbywczej majątku uzyska przypadającą na niego część majątku spółki pozostałą po spłacie i zabezpieczeniu zobowiązań spółki.

Autor:

Hubert Norek

Karolina Durbacz