Decyzja wspólnika o zbyciu udziałów w spółce z o.o. może być podyktowana wieloma czynnikami. Nierzadko wspólnik może chcieć wyjść ze spółki, w ramach której nie chce już funkcjonować. Trudność w sprzedaży udziałów nie kończy się na znalezieniu nabywcy. Obrót udziałami mogą ograniczać postanowienia umowy spółki, przepisy prawne, a także umowy zawierane przez wspólników. Jak przygotować się do zbycia udziałów? Co warto sprawdzić przed przystąpieniem do transakcji? Czy wspólnik jest uzależniony od decyzji spółki? Co zrobić, gdy spółka nie chce wyrazić zgody na zbycie udziałów? 

Zbycie udziałów w spółce z o.o. krok po kroku

Procedura zbycia udziałów sama w sobie nie jest zbyt skomplikowana isprowadza się do kilku kroków:

1. sprawdzenie umownych ograniczeń zbywalności udziałów,
2. analiza obostrzeńwynikających z przepisów prawa,
3. uzyskanie odpowiedniej zgody, w wypadku gdy jest wymagana,
4. wycena udziałów,
5. zawarcie umowy zbycia udziałów,
6. zawiadomienie spółki o przejściu udziałów na nabywcę,
7. dokonanie odpowiednich zgłoszeń (KRS, CRBR),
8. zapłata wymaganych podatków.

Komplikacje mogą jednak nastąpić w sytuacji, gdy dopuszczalność zbycia udziałów ograniczona jest na podstawie przepisu szczególnego z ustawy. Obostrzenia mogą pojawić się również w najróżniejszych umowach, których istnienia – jako wspólnicy - możemy nie być świadomi. Dlatego warto przy każdej transakcji zbycia udziałów skorzystać z pomocy prawnika.

Forma zbycia udziałów spółki

Umowa zbycia udziałów dla swojej ważności powinna zostać zawarta co najmniej w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Oznacza to, że w celu zawarcia tej umowy należy udać się do notariusza. Notarialne poświadczenie podpisów nie jest tym samym co akt notarialny (umowa może być jednak zawarta również w tej formie). Strony stawiają się u notariusza z gotowym tekstem umowy, a notariusz poświadcza jedynie, że złożyły pod nią podpisy właściwe osoby. W razie braku zachowania tej formy umowa będzie nieważna, co oznacza, że nie będzie wywoływała żadnych skutków.

W przypadku sp. z o.o., której umowa została zawarta przez Internet przy wykorzystaniu systemuS24, zbycia udziałów można również dokonać przy wykorzystaniu wzorca udostępnionego w tym systemie. Umowę można w takiej sytuacji zawrzeć zatem przez Internet. Oświadczenia zbywcy i nabywcy opatruje się kwalifikowanym podpisem elektronicznym, podpisem zaufanym albo podpisem osobistym. Stanowi to znaczne ułatwienie dla przedsiębiorców, umożliwiające szybsze i odformalizowane dokonywanie zmian w strukturze właścicielskiej spółki.

Sposoby zbycia udziałów

Zbycie udziałów w spółce to proces, który może zostać przeprowadzony na różne sposoby. Kluczowy jest typ umowy, który wybierzemy do czynności zbycia udziałów. Warte podkreślenia jest to, że spółka jako taka nie jest stroną tej czynności. Jej rola ogranicza się do wyrażenia zgody na jej dokonanie, jeśli taki wymóg wynika z umowy spółki. Stronami transakcji są wspólnik (jako zbywca) oraz nabywca, który na skutek transakcji zostanie nowym wspólnikiem.

Jednym ze sposobów zbycia udziałów jest umowa sprzedaży. Nabywca płaci wówczas określoną kwotę w zamian za udziały.

Alternatywną formą jest zamiana, gdzie udziały są wymieniane na inne aktywa, na przykład udziały w innej spółce. Ta metoda pozwala na bardziej elastyczne zarządzanie portfelem inwestycyjnym bez konieczności angażowania gotówki.

Udziały można również zbyć nieodpłatnie w formie darowizny. Jest to często stosowane w przypadku przekazywania udziałów w ramach rodziny lub bliskim znajomym.

Umowne ograniczenia zbycia udziałów w spółce z o.o.

Ograniczenia w sprzedaży udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością mogą wynikać bezpośrednio z postanowień umowy spółki lub dodatkowych porozumień wspólników. Należy pamiętać o różnicach pomiędzy tymi dwoma rodzajami ograniczeń:

1. Naruszenie ograniczeń ustanowionych w umowie spółki skutkowaćbędzie nieważnością transakcji. Natomiast w przypadku naruszenia ograniczeń ustalonych w odrębnym porozumieniu wspólników transakcja zbycia udziałów pozostanie ważna. Naruszenie takiego ograniczenia może jednak stanowić podstawę odpowiedzialności odszkodowawczej zbywcy względem pozostałych wspólników.
2. Wspólnika nie można całkowicie pozbawić prawa do zbycia udziałów (ani bezpośrednio w umowie spółki, ani pośrednio poprzez postanowienia które de facto nie pozwalają wspólnikowi korzystać ze swojego prawa). Można to prawo jedynie ograniczyć. Natomiast w odrębnej umowie wspólników można zobowiązać się do niezbywania swoich udziałów w żadnym przypadku. Tak jak wskazano w wyżej, naruszenie takiego zobowiązania nie będzie jednak powodować nieważności transakcji, a może to stanowić jedynie źródło odpowiedzialności odszkodowawczej.

Najbardziej powszechnymi spośród umownych ograniczeń prawa do zbycia udziałów są:

• Prawo pierwszeństwa nabycia – często w umowie spółki zapisane jest, że przy zbyciu udziałówinni wspólnicy mają pierwszeństwo w ich nabyciu.Prawo pierwszeństwa może zostać zastrzeżonedla każdego sposobu zbycia udziałów, np. na skutek darowizny albo zamiany. Cała procedura korzystania z prawa pierwszeństwa musi zostać określona w sposób dokładny w umowie spółki, nie ma bowiem przepisów ustawowych, które szczegółowo regulowały by tę kwestię. Takie postanowienie zapewnia spółce kontrolę nad tym, kto staje się nowym wspólnikiem. Zapobiega również utracie kontroli dotychczasowych wspólników nad spółką.
• Prawo pierwokupu -prawo pierwokupu dotyczy jedynie zbycia udziałów na skutek umowy sprzedaży. Nie można go zastrzec w stosunku do innych umów, np. darowizny. Prawo pierwokupu można zastrzec zarówno na rzecz wspólników, jak i na rzecz osób trzecich. Zobowiązany z tytułu prawa pierwokupu wspólnik, chcący zbyć swoje udziały, musi zawrzeć warunkową umowę sprzedaży udziałów z potencjalnym nabywcą i zawiadomić o jej zawarciu uprawnionego do pierwokupu. Korzystając z prawa pierwokupu uprawniony staje się stroną umowy o wcześniej ustalonej treści pomiędzy sprzedającym i potencjalnym kupującym. W konsekwencji uprawniony nabywa udziały na zasadach i według ceny ustalonej uprzednio w umowie. Potencjalny nabywca będzie mógł nabyć udziały tylko wtedy, gdy uprawniony nie zrealizuje przysługującego mu prawa pierwokupu.
• Ograniczenia dotyczące nabywcy – umowa spółki może określać, kto może być nabywcą udziałów, np. wyłącznie obecni wspólnicy, osoby o określonych kwalifikacjach, wykonujące określone zawodylub posiadające odpowiednie zezwolenia.
• Ograniczenia czasowe lub warunkowe – możliwe jest wprowadzenie postanowień określających, że udziały mogą być zbyte tylko po upływie określonego czasu lub po spełnieniu określonych warunków, np. w klauzulach lock-up wspólnicy zobowiązują się przez wskazany w umowie okres nie zbywać swoich udziałów w spółce.
• Klauzule opcyjne– wspólnicy mogą zawrzeć umowę, w której ustanowią prawo opcji. Opcja kupna (ang. calloption) pozwala na żądanie od określonego wspólnika zbycia całości lub części jego udziałóww określonym terminie albo po jego upływie. Opcja sprzedaży (ang. putoption) upoważnia natomiast uprawnionego wspólnika do żądania od zobowiązanego (innego wspólnika lub osoby trzeciej) nabycia od niego określonego pakietu udziałów w spółce. Umowa wspólników każdorazowo musi określać cenę nabycia lub zbycia udziałów dokonanych w ramach realizacji prawa opcji.

Uzależnienie zbycia udziałów spółki od zgody spółki

Choć przepisy prawa nie wymagają bezwzględnie zgody spółki na zbycie udziałów, wymóg taki możezostać wprowadzony w umowie spółki. Umowa spółki może też określać sposób wyrażenia zgody na zbycie udziałów. Jeśli jednak umowa spółki nie precyzuje konkretnej procedury, wówczas stosuje się ogólne przepisy Kodeksu spółek handlowych. Zgodnie z nimi zgodę na zbycie udziałów wyraża zarząd spółki w formie pisemnej. Jednakże umowa spółki może wyznaczyć inny organ do wyrażenia tej zgody, np. zgromadzenie wspólników lub radę nadzorczą.

Sprzedaż udziałów bez zgody spółki

Sprzedaż udziałów bez wymaganej zgody jest bezskuteczna. Oznacza to, że spółka nie uznaje nabywcy jako nowego wspólnika, a sprzedający nadal pozostajewłaścicielem udziałów.

W przypadku, gdy zarząd spółki odmówi wyrażenia zgody na zbycie udziałów, wspólnik zainteresowany sprzedażą ma prawo wystąpić do sądu rejestrowego o zgodę na transakcję z uwagi na tzw. ważne powody. Niestetynie ma ustawowej definicji pojęcia ważnych powodów, a w konsekwencji argumenty przemawiające za zbyciem udziałów trzeba badać odrębnie w każdym przypadku. Za ważne powody mogą zostać uznane chociażby następujące okoliczności: prowadzenie działalności konkurencyjnej, przeprowadzka za granicę, czy też długotrwała choroba wspólnika. Jeżeli sąd rejestrowy stwierdzi wystąpienie ważnych powodów, to wydaje zgodę na zbycie udziałów.

Ograniczenia wynikające z ustaw

Konieczność uzyskania zgody na zbycie udziałów albo inna forma ograniczenia swobody zbywania udziałów może wynikać także z ustawy. Zależne jest to przede wszystkim od rodzaju działalności gospodarczej wykonywanej przez spółkę oraz składników majątku należącego do niej.

Jednym z takich ograniczeń jest prawo pierwokupu udziałów przysługujące KOWR (Krajowemu Ośrodkowi Wsparcia Rolnictwa). Jeżeli spółka z o.o. jest właścicielem lub użytkownikiem wieczystym nieruchomości rolnej o powierzchni co najmniej 5 ha albo nieruchomości rolnych o łącznej powierzchni co najmniej 5 ha, to KOWR może skorzystać z prawa pierwokupu jej udziałów. Jeżeli wspólnik zamierza sprzedać swoje udziały w takiej spółce, to ma obowiązek zawiadomić o swoim zamiarze KOWR. KOWR natomiast ma 2 miesiące na skorzystanie ze swojego prawa.

Zbycie udziałów z naruszeniem prawa pierwokupu KOWR jest nieważne. Prawo pierwokupu jednak nie przysługuje KOWR w każdym przypadku, np.  przysprzedaży na rzecz osób bliskich zbywcy.

KOWR przysługuje prawo wykupu udziałów zamiast prawa pierwokupu w przypadku umów innych niż sprzedaż, np. umowy darowizny. Procedura realizacji tego prawa jest identyczna jak w przypadku prawa pierwokupu i wspólnik również musi zawiadomić KOWR o zamiarze zbycia udziałów.

Dodatkowe ograniczenia występują również w odniesieniu do cudzoziemców. Nabycie przez cudzoziemca udziałów w sp. z o.o. z siedzibą na terytorium Polski wymaga zezwolenia ministra właściwego do spraw wewnętrznych, jeżeli spółka:

1. Jest właścicielem lub wieczystym użytkownikiem nieruchomości na terytorium Polski,
2. Wskutek tego nabycia stanie się spółką kontrolowaną przez cudzoziemców, czyli wejdą oni w posiadanie takiej liczby udziałów, która zapewni im uzyskanie powyżej 50% głosów na zgromadzeniu wspólników albo uzyskają pozycję dominującą wobec spółki w rozumieniu przepisów k.s.h.

Wskazane powyżej zezwolenie będzie również wymagane, jeżeli spółka jest już spółką kontrolowaną przez cudzoziemców, ale jej udziały nabywa cudzoziemiec niebędący wspólnikiem tej spółki.

Zgoda ministra w ww. przypadkach nie zawsze będzie wymagana, np. w przypadku gdy nabywca udziałów jest obywatelem państwa Unii Europejskiej.

Co jeszcze może pójść nie tak?

Niezwykle ważnym elementem transakcji jest sprawdzenie, czy udziały nie są obciążone zastawem. Informacje o ewentualnych zastawach na udziałach można uzyskać w sądzie, w którym działa wydział rejestru zastawów. Każdy zainteresowany ma prawo do wglądu w rejestr zastawów, aby zweryfikować status prawny udziałów.

Ważnym elementem analizy przed transakcyjnej jest również sprawdzenie, czy w ciągu ostatnich lat spółka korzystała z jakichkolwiek dotacji, zwłaszcza dotacji unijnych. Takie dotacje często wiążą się z dodatkowymi wymogami, które mogą mieć wpływ na transakcję sprzedaży udziałów. W umowach o dofinansowanie, zwłaszcza w przypadku dotacji unijnych, często znajdują się klauzule, na podstawie których wymagana jest zgoda organu finansującego na zmiany w składzie osobowym spółki. Taki zapis ma na celu zapewnienie stabilności i ciągłości realizacji projektu, który został dofinansowany.

Istotne jest również dokładne przeanalizowanie wszelkich umów finansowych, w tym umów kredytowych oraz leasingowych, które spółka zawarła. Wiele umów kredytowych i leasingowych nakłada na spółkę obowiązek poinformowania banku lub instytucji finansowej o planowanej zmianie w składzie wspólników. Taki zapis ma na celu zabezpieczenie interesów kredytodawcy lub leasingodawcy, który chce mieć pewność, że spółka będzie w stanie kontynuować spłatę zobowiązań. W niektórych przypadkachumowa może wymagać uzyskania zgody banku na transakcję zbycia udziałów. Niezastosowanie się do warunków umowy kredytowej lub leasingowej, w tym niepoinformowanie banku o zmianie właścicielskiej, może skutkować wypowiedzeniem umowy przez instytucję finansową. Taka sytuacja może wymusić na spółce natychmiastową spłatę całej pozostałej kwoty kredytu lub leasingu.

Zawiadomienie spółki o przejściu udziałów

Po zawarciu umowy zbycia udziałów należy dopełnić obowiązku informacyjnego względem spółki. O przejściu udziałów na inną osobę zainteresowani (nabywca i zbywca) zawiadamiają spółkę, przedstawiając dowód przejścia udziałów (umowę zbycia udziałów). Czynność ta jest istotna, gdyż zbycie udziałów jest skuteczne wobec spółki od chwili, gdy spółka otrzyma od jednego z zainteresowanych ww. zawiadomienie wraz z dowodem. Zbywcy, do czasu zawiadomienia spółki, przysługują wszystkie prawa i obowiązki związane z udziałami. Oznacza to, że status wspólnika przechodzi na nabywcę nie w momencie zawarcia umowy zbycia udziałów, lecz w momencie zawiadomienia spółki o jej zawarciu.

Obowiązki rejestracyjne związane ze zbyciem udziałów

Jeżeli na skutek przejścia udziałów na nabywcę posiada on udziały stanowiące więcej niż 10% kapitału zakładowego spółki z ograniczoną odpowiedzialnością,należy ujawnić go w KRS. Zbycie udziałów może wiązać się również z obowiązkiem wykreślenia określonego wspólnika z KRS. Będzie to miało miejsce w przypadku, gdy wspólnik,który uprzednio posiadał udziały stanowiące więcej niż 10% kapitału zakładowego spółki, zbywa ich część i po tej transakcji ma udziały stanowiące mniej niż owe 10%.

Jeżeli na skutek zbycia udziałów zmienili się beneficjenci rzeczywiści spółki, a przede wszystkim, jeżeli pojawił się nowy wspólnik posiadający więcej niż 25% udziałów w kapitale zakładowym, konieczne będzie również złożenie nowego zgłoszenia do CRBR.

Sprzedaż udziałów w spółce z o.o. a kwestie podatkowe

Obowiązki podatkowe sprzedawcy udziałów:

• Podatek dochodowy– dla sprzedawcy sprzedaż udziałów jest dochodem i podlega opodatkowaniu PIT (w przypadku osób fizycznych) albo CIT (w przypadku osób prawnych). PIT oraz CIT wynoszą 19% uzyskanego dochodu.
• Odliczenia kosztów uzyskania przychodu – sprzedawca może odliczyć od podstawy opodatkowania koszty związane z uzyskaniem przychodu. Należą do nich np. koszty notarialne, które są nieodłączną częścią procesu sprzedaży udziałów z uwagi na wymóg formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi.
• Odrębne rozliczenie podatkowe PIT – przychód z tytułu odpłatnego zbycia udziałów wykazuje się w odrębnym zeznaniu PIT-38. Termin na złożenie tego zeznania oraz zapłatę podatku upływa 30 kwietnia roku następującego po roku podatkowym.

Obowiązki podatkowe kupującego udziały:

• Podatek od czynności cywilnoprawnych (PCC) – kupujący udziały zobowiązany jest do zapłaty podatku PCC, który wynosi 1% wartości rynkowej udziałów.
• Terminy – podatek PCC należy wpłacić do Urzędu Skarbowego w ciągu 14 dni od daty zawarcia umowy sprzedaży udziałów. Kupujący musi również złożyć deklarację PCC-3, w której dokonuje zgłoszenia tej czynności.

Sprzedaż udziałów w spółce z o.o. wymaga zatem uwzględnienia obowiązków podatkowych zarówno ze strony sprzedawcy, jak i kupującego. Dla sprzedawcy kluczowe jest rozliczenie podatku PIT/CIT, z możliwością odliczenia kosztów uzyskania przychodu, natomiast dla kupującego - obowiązek zapłaty podatku PCC oraz złożenie odpowiedniej deklaracji.